Địa đạo Vịnh Mốc - Ngôi làng sinh tồn dưới lòng đất thời chiến

Dưới lớp đất đỏ nâu của vùng Vĩnh Linh, Quảng Trị, có một thế giới song song từng tồn tại. Không ồn ào, không cao tầng, không ánh điện lung linh. Chỉ có đất, bóng tối và sự sống bền bỉ, âm thầm, bất khuất. Đó là địa đạo Vịnh Mốc, một ngôi làng ngầm ba tầng, dài gần hai cây số xuyên lòng đất, nơi hơn chín mươi con người đã sống trọn vẹn những năm tháng chiến tranh bằng tất cả bản năng sinh tồn và khát vọng giữ lấy sự sống. Như thể nếu từ bỏ, họ sẽ phụ lòng đất mẹ đang cưu mang họ từng tấc một.

Vịnh Mốc không hiện ra như một thắng cảnh mời gọi bằng vẻ đẹp tráng lệ. Nơi ấy không có sự phô trương. Điều giữ chân người ta chính là không khí đặc quánh ký ức, một nơi mà mỗi mét đất đều thấm đẫm hơi thở của lịch sử, của mồ hôi, máu và nước mắt. Người ta không đến đây để ngắm, mà để lắng. Không để vui chơi, mà để chiêm nghiệm. Vịnh Mốc là một nơi mà khi bước vào, người ta không đơn thuần là du khách, mà trở thành nhân chứng.

Cổng vào địa đạo chỉ là một mái đất khiêm nhường, đủ để một người cúi mình đi xuống. Nhưng đó không phải sự cúi mình trước quá khứ. Đó là hành trình đi sâu vào bản thể của dân tộc, nơi mà lòng quả cảm không nằm trong những lời hô vang, mà len lỏi trong từng nhát cuốc đào đất ban đêm, trong từng bữa cơm nhường nhau dưới ánh đèn dầu, trong từng tiếng khóc chào đời lặng lẽ giữa lòng đất ẩm lạnh.

Địa đạo được thiết kế như một hệ sinh thái khép kín. Ba tầng hầm chồng lên nhau theo chiều sâu từ mười hai đến hai mươi ba mét, mỗi tầng cách nhau ba đến năm mét, được nối bởi các lối thông và giếng đứng. Có phòng y tế, nơi những vết thương được băng bó bằng niềm tin và thuốc cỏ. Có phòng sinh hoạt chung, nơi dân làng họp bàn chuyện lớn chuyện nhỏ, chuyện hôm nay và ngày mai. Có cả phòng sinh nở, và chính nơi ấy mười bảy đứa trẻ đã chào đời. Không ánh mặt trời, không giường bệnh, không tiếng cười trẻ thơ rộn ràng. Chỉ có bóng tối, tiếng thở gấp của người mẹ, và tiếng khóc đầu đời vang vọng giữa lòng đất như lời khẳng định chắc nịch rằng sự sống không đầu hàng.

Chính điều đó làm nên sự phi thường của Vịnh Mốc. Không phải chỉ bởi nó là công trình ba tầng duy nhất trong hệ thống địa đạo Việt Nam, mà bởi trong lòng đất ấy, người dân không chỉ trú ẩn, họ sống. Họ vẫn học hành, họ vẫn yêu thương, họ vẫn xây dựng một cộng đồng thực thụ giữa bóng đêm. Người ta không chỉ cố gắng để tồn tại qua ngày, mà tạo ra một đời sống đúng nghĩa, với đầy đủ sinh hoạt xã hội, như thể nói với thế giới rằng chúng tôi ở đây, và chúng tôi không biến mất.

Hệ thống lỗ thông hơi tại Vịnh Mốc là một kỳ tích. Hơn sáu mươi ống thông hơi được bố trí khoa học, ngụy trang kỹ lưỡng bằng cây cối, đá tảng, thậm chí cả mô đất giả. Nhờ đó, không khí luôn luân chuyển, không bị ngạt dù sâu trong lòng đất. Giếng nước ngọt ở trung tâm địa đạo vẫn còn trong vắt đến hôm nay, như một minh chứng sống động về khả năng thích nghi và sáng tạo đến mức tận cùng của con người. Những lối đi nhỏ dẫn thẳng ra biển, nơi người dân nhận tiếp tế, nơi bộ đội ra vào chiến tuyến, vẫn còn dấu vết bước chân của bao người đã đi qua, mang theo cả hy vọng và hiểm nguy.

Khác với những địa đạo nổi tiếng như Củ Chi mang màu sắc quân sự mạnh mẽ, Vịnh Mốc là một biểu tượng dân sự sâu sắc. Nơi đây không chỉ có bẫy, hầm chông hay các lối thoát hiểm chiến thuật, mà còn là không gian sống nguyên vẹn cho một cộng đồng giữa lòng đất. Vịnh Mốc không kể chuyện chiến tranh theo cách ầm ĩ. Nó không cần tiếng nổ để làm người ta sợ, cũng không cần tượng đài để ép người ta kính phục. Chỉ cần một buổi chiều đứng ở cửa hầm phủ rêu, lặng nhìn những bậc thang đất mờ trong ánh sáng yếu, người ta cũng đủ rưng rưng.

Trong suốt hơn hai nghìn ngày đêm sống dưới lòng đất, không một cư dân nào của địa đạo thiệt mạng vì bom đạn. Đó là một kỳ tích mà ngay cả những nhà quân sự nước ngoài khi đến tham quan cũng phải sửng sốt. Nhưng kỳ tích không tự sinh ra, nó là kết quả của sự kiên định, tính toán, đoàn kết và tình người. Từng mét đất nơi đây được xúc lên bởi những bàn tay nứt nẻ, được chống đỡ bởi trần vòm tính toán bằng kinh nghiệm của thợ thủ công làng quê, được vững chãi bởi tinh thần một người vì mọi người. Từng phiến đất giữ lấy từng mạng người, không chỉ bằng vật lý mà bằng tâm linh.

Ngày nay, địa đạo Vịnh Mốc đã trở thành một phần của ký ức sống động. Nó không đóng khung trong viện bảo tàng, không bị bọc trong kính lạnh lùng. Người ta vẫn có thể chạm vào vách đất xưa, vẫn có thể bước trên lối mòn mà năm xưa từng là đường sinh tử. Những hiện vật như bếp Hoàng Cầm, đèn dầu, bộ ấm trà, áo vải… vẫn còn đó, không để phô bày, mà để kể chuyện. Mỗi vật dụng, mỗi căn phòng, mỗi giọt nước từ mái vòm rỉ xuống là một lời thì thầm nhắc nhớ rằng chúng tôi từng sống, rất thật, rất người.

Và đó cũng là điều khiến người trẻ không thể dửng dưng. Vịnh Mốc không phải là nơi chỉ dành cho những người yêu lịch sử, mà dành cho tất cả ai đang sống trong hòa bình nhưng quên mất cái giá của sự yên bình. Nó là một lời đánh thức trong thời đại mà quá khứ dần bị xem nhẹ. Một nơi có thể khiến bạn đang trẻ trung, bận rộn và đầy mộng mơ, bỗng khựng lại chỉ để hỏi tại sao mình chưa từng tới đây.

Bạn có thể chụp một bức ảnh tại cửa hầm phủ rêu, với ánh sáng từ lòng đất hắt lên làm nổi bật gương mặt suy tư. Bạn có thể ghi lại hình ảnh giếng nước ngọt chưa bao giờ cạn, nơi mà nước không chỉ là sinh tồn, mà là linh hồn của cả cộng đồng. Nhưng những gì thực sự mang về từ nơi này không nằm trong ống kính. Đó là cảm giác, là lặng im, là sự nể phục không thành lời. Là cái nhìn khác về dân tộc, về những điều từng tưởng là khô khan trong sách giáo khoa, giờ bỗng sống động đến khó tin.

Nếu có một nơi nào trên đất Việt khiến người ta bước xuống sâu hơn nhưng lại chạm được cao hơn, thì đó chính là Vịnh Mốc. Một ngôi làng trong lòng đất. Một bản anh hùng ca viết bằng đất, bằng người, bằng lòng không khuất phục. Và khi bạn rời khỏi đó, bạn sẽ mang theo một cảm giác rất lạ, như thể mình vừa rời khỏi một đền đài cổ kính, không bằng đá, mà bằng ký ức, thiêng liêng hơn mọi tượng đài.

Vịnh Mốc không cần phải mời gọi. Nó chỉ lặng lẽ tồn tại, như một bí mật không dành cho số đông nhưng đủ sức lay động bất kỳ ai bước vào. Hãy đến đây. Để thấy bóng tối cũng có ánh sáng riêng. Và để hiểu rằng, đôi khi, những gì sâu nhất lại chính là những gì chạm tới trái tim nhất.