Nhà thờ đá Phát Diệm tuyệt tác giữa đất trời Bắc Bộ

Nhà thờ đá Phát Diệm là nơi thời gian không trôi mà đọng lại từng lớp, từng vân đá, từng mái ngói cong vút như sống lưng rồng nằm nghiêng giữa miền đồng bằng Bắc Bộ. Giữa những con đường làng đan xen những hàng cau, hàng xoan đang vào mùa rụng lá, nơi ấy hiện lên như một ảo ảnh giữa ban ngày, trầm mặc mà kỳ vĩ, cổ xưa mà vẫn ngập tràn hơi thở đương đại. Vẻ đẹp ấy không cần gọi tên bằng lời quảng bá, bởi chỉ cần đứng lặng nhìn cũng đủ khiến lòng người lắng xuống.

Tọa lạc ở thị trấn Phát Diệm, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình, quần thể Nhà thờ đá Phát Diệm rộng hơn 22 ha không chỉ là nơi hành lễ của giáo dân Công giáo mà còn là một tuyệt phẩm kiến trúc mang trong mình linh hồn văn hóa Việt. Từ trên cao nhìn xuống, cả khu nhà thờ như một ngôi cổ tự phương Đông với ao hồ, cổng tam quan, tháp chuông và mái đình cong uốn lượn. Nhưng khi bước chân vào, người ta lại như đang đi giữa một thánh đường cổ kính ở châu Âu, với những vòm đá, trụ đá và thánh giá uy nghiêm.

Điều khiến nơi này khác biệt không chỉ là sự kết hợp giữa kiến trúc Đông Tây, mà còn ở cái cách mà từng phiến đá, từng thanh gỗ ở đây biết kể chuyện. Được xây dựng trong suốt 24 năm từ 1875 đến 1898 bởi linh mục Phêrô Trần Lục, hay còn gọi là Cụ Sáu, một người không học kiến trúc nhưng sở hữu con mắt và trái tim của một nghệ nhân thiên tài, nhà thờ này đã trở thành biểu tượng của sự hòa quyện, nơi tín ngưỡng Thiên Chúa giáo gặp gỡ mỹ học Á Đông mà không lấn át nhau.

Phương Đình là trái tim của quần thể ấy. Một tháp chuông cao 25 mét, vuông vức, chia làm ba tầng, như một chiếc hộp đựng thời gian. Trên đỉnh là quả chuông nặng hơn 2 tấn, khi ngân lên thì âm thanh vang vọng tới tận những cánh đồng xa, như tiếng gọi từ cõi thiêng thức tỉnh mọi u mê trần thế. Cũng tại đây, những bức phù điêu bằng đá được chạm khắc tỉ mỉ, từ hình ảnh Thánh, rồng phượng, đến tùng cúc trúc mai, gợi nhớ đến đình chùa Bắc Bộ, khiến người ta ngỡ như đang đứng giữa giao điểm của hai nền văn hóa, hai niềm tin, hai thế giới.

Cách đó không xa là nhà thờ Trái tim Đức Mẹ, nơi được gọi tên là “nhà thờ đá”, toàn bộ được dựng nên bằng đá xanh nguyên khối. Trong ánh nắng buổi chiều, từng bức tường đá hiện lên như mặt hồ khô khốc đầy vết nứt của ký ức, nhưng bên trong là một không gian dịu dàng, ấm áp, nơi ánh sáng lọt qua khe mái cong tạo thành những vệt vàng giống như chuỗi hạt Mân Côi rơi vãi khắp lòng người. Trên tường là những họa tiết chạm đá mô phỏng bốn mùa, tứ quý, hoa sen, hoa cúc, thể hiện sự trân quý với thiên nhiên và chu kỳ sống của con người.

Vài bước chân nữa, nơi những cây lộc vừng già đang trổ bông đỏ sậm bên hồ bán nguyệt, là những hang đá nhân tạo, nơi tái hiện hang đá Bê Lem và nhiều câu chuyện Kinh Thánh khác. Ít ai biết rằng toàn bộ các hang này đều được xây dựng thủ công, không dùng đến vữa xi măng mà gắn kết bằng một thứ vữa cổ truyền làm từ nhựa cây, vôi và mật mía, cho đến nay vẫn vững chãi qua hơn một thế kỷ mưa nắng.

Câu chuyện về linh mục Trần Lục xây nhà thờ cũng chứa đựng không ít điều kỳ lạ. Người ta kể rằng ông từng đi thuyền hàng chục cây số lên vùng núi Thanh Hóa để chọn từng phiến đá, mỗi viên đá nặng tới hàng tấn được vận chuyển bằng bè gỗ xuôi theo sông Hoàng Long về Kim Sơn. Không dùng bản thiết kế, ông vẽ sơ đồ bằng tay và hướng dẫn thợ mộc, thợ đá địa phương xây dựng. Chính vì thế, kiến trúc ở đây không bị khô cứng mà luôn mềm mại, đầy cảm xúc, như thể nơi này được tạo nên bởi lời nguyện cầu hơn là bàn tay con người.

Giữa nhịp sống ngày nay, khi du khách ghé thăm nhà thờ đá vào một sớm mùa xuân, sẽ bắt gặp hình ảnh người dân địa phương đội nón, khoác áo nâu sồng đi lễ, tay cầm những bó hoa huệ trắng, mùi trầm hương len lỏi trong không khí, tiếng chuông ngân lên giữa màn sương sớm như tiếng lòng vọng về cội nguồn. Cũng không khó để bắt gặp từng nhóm bạn trẻ chọn nơi này làm điểm check in, chụp ảnh cưới, hay đơn giản chỉ để ngồi lặng giữa hành lang đá và viết vài dòng nhật ký cho riêng mình. Có một điều thú vị ít ai biết, nơi đây từng được chọn làm bối cảnh cho bộ phim điện ảnh cổ trang của Pháp, bởi vẻ cổ kính và phi thời gian hiếm có.

Thời điểm đẹp nhất để đến Phát Diệm là từ tháng 11 đến tháng 4, khi tiết trời khô ráo, ánh sáng nhẹ nhàng và những hàng cây trong khuôn viên bắt đầu thay lá. Nhưng nếu muốn cảm nhận vẻ lung linh huyền ảo thì Giáng Sinh là một lựa chọn không thể bỏ lỡ. Vào thời gian này, cả khu nhà thờ được thắp sáng bởi hàng ngàn bóng đèn, mô hình hang đá, tượng thiên thần, cây thông rực rỡ, tạo nên khung cảnh lung linh như truyện cổ tích.

Đường đi tới Phát Diệm khá thuận lợi, từ trung tâm Hà Nội, chỉ cần khoảng ba giờ chạy xe là có thể đặt chân đến nơi. Tuyến đường quốc lộ 1A và sau đó rẽ vào quốc lộ 10 sẽ đưa người lữ khách xuyên qua những đồng lúa, những xóm làng yên bình, nơi những cánh cò trắng lặng lẽ bay qua mùa gặt. Có thể chọn đi tàu đến Ninh Bình rồi thuê xe máy hoặc taxi tiếp tục hành trình về phía Kim Sơn, nơi những tấm bản đồ du lịch vẫn còn để trống nhiều khoảng trời chưa ai kịp gọi tên.

Khi ghé thăm nơi đây, đừng vội rời đi khi chưa nếm thử bát bún mọc Kim Sơn, món ăn tưởng chừng giản dị nhưng có vị ngọt thanh rất riêng nhờ nước hầm xương và những viên mọc được vo tay, nêm vừa vặn. Ẩm thực quanh nhà thờ không cầu kỳ, nhưng đủ khiến kẻ qua đường bâng khuâng vì một miếng chả nướng thơm nức, một ly sữa đậu nành nóng giữa trời se lạnh, hay chỉ là tách trà sen bên hàng quán cũ có tiếng radio rì rầm trong gió.

Có những nơi không cần chen chúc, không cần ồn ào, không có biển xanh hay núi cao nhưng vẫn khiến người ta không muốn rời xa. Nhà thờ đá Phát Diệm là một nơi như thế. Như một cánh cửa mở ra chiều sâu văn hóa Việt Nam, nơi từng viên đá mang hơi thở của đất trời, từng mái cong gợi nhớ về tổ tiên, từng tiếng chuông vọng về miền ký ức xa xưa.

“Có những nơi sinh ra để được lưu giữ trong tim, không phải để đi qua vội vã.” Người ta vẫn thường nói như vậy khi bước ra khỏi cổng nhà thờ, ngoái nhìn lại mái ngói phủ đầy rêu xanh đang lặng lẽ giữa ánh chiều. Và trong cái nhìn ấy, có thể đâu đó, một phần của tâm hồn cũng đã ở lại, giữa đá, giữa gió, giữa một miền ký ức mang tên Phát Diệm.