Tượng đất nung 2000 năm gãy đầu vì cú nhảy dại dột của du khách

Ngày 30/5/2025 tại Bảo tàng Lăng Tần Thủy Hoàng ở Tây An, Trung Quốc, một du khách nam khoảng 30 tuổi đã vượt qua rào chắn bảo vệ, nhảy xuống khu vực trưng bày hố số 3 và làm đổ hai tượng binh mã bằng đất nung có niên đại hơn 2.000 năm. Hành vi này diễn ra bất ngờ, không có dấu hiệu báo trước, và được camera giám sát ghi lại toàn bộ. Một trong hai bức tượng đã bị vỡ nát phần đầu và thân, gây ra tổn thất nghiêm trọng về vật chất và giá trị văn hóa. Sự việc nhanh chóng trở thành tiêu điểm truyền thông, làm dấy lên nhiều tranh luận về cách thức bảo vệ di sản trong thời đại du lịch phát triển với tốc độ cao.

Quần thể tượng binh mã tại lăng Tần Thủy Hoàng là một trong những phát hiện khảo cổ có tầm vóc lớn nhất thế giới. Kể từ khi được phát hiện năm 1974, nơi này đã trở thành điểm đến hàng đầu của khách du lịch trong và ngoài nước, thu hút hàng triệu lượt khách mỗi năm. Với hơn 8.000 tượng binh sĩ, kỵ mã, nhạc công và chiến xa được tạo tác bằng đất nung, bố trí theo đội hình chiến đấu, khu lăng mộ phản ánh trình độ nghệ thuật và sức mạnh quân sự của triều đại Tần. Di tích này được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới từ năm 1987 và là niềm tự hào của ngành khảo cổ Trung Quốc.

Mặc dù được quản lý bởi hệ thống an ninh hiện đại và đội ngũ nhân viên chuyên trách, sự việc lần này cho thấy rõ lỗ hổng trong công tác giám sát hành vi khách tham quan. Không có biểu hiện say xỉn hay kích động, đối tượng vẫn dễ dàng tiếp cận hiện vật và thực hiện hành vi phá hoại. Điều này đặt ra câu hỏi về hiệu quả thực tế của các biện pháp bảo vệ hiện nay, đồng thời phản ánh một thực trạng đáng lo ngại là sự suy giảm ý thức tôn trọng di sản ở một bộ phận du khách.

Vụ việc không phải là trường hợp cá biệt. Trước đó vào năm 2017, một du khách người Mỹ đã bẻ gãy và đánh cắp một ngón tay của bức tượng binh mã khi triển lãm tại Philadelphia. Hành vi này dẫn đến một cuộc điều tra kéo dài và tranh cãi ngoại giao giữa các bên liên quan. Rõ ràng, rủi ro từ khách tham quan không chỉ đến từ các hành vi cố ý mà còn có thể xuất phát từ sự thiếu hiểu biết, thiếu kiềm chế hoặc đơn giản là thái độ thờ ơ trước giá trị văn hóa.

Theo số liệu từ Hội đồng Du lịch và Lữ hành Thế giới, lượng du khách đến Trung Quốc trong năm 2024 tăng hơn 30 phần trăm so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, nhóm du khách trẻ chiếm tỷ lệ cao, với nhu cầu tiếp cận trải nghiệm văn hóa một cách gần gũi và trực tiếp. Điều này tạo ra áp lực lớn đối với các điểm đến có tính biểu tượng như lăng mộ Tần Thủy Hoàng, nơi giá trị hiện vật không thể tái tạo nếu bị tổn hại. Các nền tảng chia sẻ kinh nghiệm du lịch như TripAdvisor, Ctrip hay Mafengwo ghi nhận rằng nhiều du khách đến Tây An có xu hướng tìm kiếm góc chụp đẹp hơn là tìm hiểu sâu về di sản. Hành vi du lịch đang dần thiên về hình ảnh và cảm xúc cá nhân, làm gia tăng nguy cơ vi phạm quy định bảo tồn.

Phân tích từ Viện Nghiên cứu Du lịch Trung Quốc cho thấy các mô hình tuyên truyền hiện nay chưa đủ sức tác động đến nhận thức của nhóm du khách thế hệ mới. Hệ thống biển báo, loa phát thanh và rào chắn chủ yếu mang tính nhắc nhở một chiều, trong khi khách du lịch hiện đại cần trải nghiệm tương tác, nội dung số hóa và các hình thức truyền thông mới mẻ. Việc thiếu các kịch bản xử lý hành vi xấu trong thời gian thực cũng khiến cho nhân viên bảo vệ bị động trong nhiều tình huống bất ngờ.

Một số quốc gia đã triển khai các mô hình bảo vệ di sản bằng công nghệ tiên tiến nhằm hạn chế tối đa rủi ro từ hành vi con người. Tại Nhật Bản, bảo tàng Quốc gia Tokyo sử dụng hệ thống cảm biến chuyển động và camera tích hợp trí tuệ nhân tạo để phát hiện sớm các hành động bất thường. Tại Ý, đấu trường La Mã đã áp dụng mô hình tham quan theo lộ trình cố định có giám sát từ xa, hạn chế tối đa tiếp xúc vật lý với hiện vật. Các giải pháp này tuy có chi phí đầu tư cao nhưng mang lại hiệu quả đáng kể trong việc kiểm soát hành vi và duy trì sự nguyên vẹn của di sản.

Từ góc độ quản trị điểm đến, vụ việc tại Tây An là ví dụ điển hình cho thấy cần phải xây dựng chiến lược bảo tồn không chỉ bằng các quy định hành chính mà còn bằng chính sự chuyển hóa hành vi thông qua giáo dục và truyền cảm hứng. Thay vì chỉ tập trung vào việc phạt và ngăn chặn, cần tạo ra các chương trình trải nghiệm gắn với giá trị di sản, giúp du khách hiểu sâu hơn về lịch sử và cảm nhận được sự thiêng liêng của những gì họ đang chiêm ngưỡng. Đây là phương pháp đang được triển khai thử nghiệm tại một số khu di tích lớn ở Hàn Quốc và Hy Lạp, với kết quả bước đầu cho thấy sự chuyển biến tích cực trong hành vi khách tham quan.

Bài học từ Trung Quốc có ý nghĩa thiết thực với Việt Nam, nơi sở hữu hàng loạt di tích lịch sử có giá trị như Hoàng thành Thăng Long, cố đô Huế, khu đền Mỹ Sơn hay lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh. Tình trạng du khách trèo lên tượng, khắc tên lên tường, vẽ bậy lên di tích hay thậm chí là livestream trong khu vực cấm không phải là hiếm. Việc thiếu hệ thống cảnh báo chủ động và quy trình phản ứng nhanh khiến cho các hành vi vi phạm thường chỉ được phát hiện khi đã gây hậu quả. Ở nhiều điểm đến, việc xử lý vi phạm còn mang tính hình thức, thiếu sức răn đe hoặc không được truyền thông rộng rãi để tạo thành bài học chung.

Giải pháp không nằm ở việc siết chặt mọi hành vi, mà là ở cách định hình lại văn hóa du lịch thông qua truyền thông và công nghệ. Các nhà làm du lịch cần chủ động tích hợp yếu tố giáo dục vào từng chặng trong hành trình của du khách, từ khâu tiếp cận thông tin trước chuyến đi cho đến cách tổ chức không gian và hoạt động tại điểm đến. Hướng dẫn viên cần được đào tạo để trở thành cầu nối văn hóa thay vì chỉ là người cung cấp dịch vụ. Cộng đồng địa phương cần được tham gia vào quá trình bảo vệ di sản bằng cách trở thành người giám sát mềm, tạo ra một hệ sinh thái bảo vệ chủ động.

Du khách hiện đại không chỉ cần được hướng dẫn cách đi đâu mà còn cần được định hướng cách ứng xử ra sao. Truyền thông đại chúng, mạng xã hội và các nền tảng OTA có vai trò quan trọng trong việc lan tỏa thông điệp du lịch có trách nhiệm. Các chiến dịch như Không chạm di sản, Một cái chụp một đời ý thức hay Trải nghiệm không phá hoại có thể được triển khai đồng bộ để định hình xu hướng. Điều quan trọng là thông điệp đó cần được lặp lại một cách sáng tạo và có chiều sâu, thay vì chỉ là khẩu hiệu.

Cuối cùng, mỗi sự cố xảy ra tại một điểm di sản đều là dấu hiệu cho thấy cần phải thay đổi. Không ai muốn nhìn thấy thêm một tượng binh mã gãy đầu, một bức phù điêu bị vẽ bậy hay một di tích bị xuống cấp chỉ vì sự vô ý thức nhất thời. Nhưng nếu mỗi sự cố được nhìn nhận như một cơ hội để cải tiến cách quản lý, thì ngành du lịch sẽ từng bước trở nên bền vững hơn. Di sản là tài sản chung của nhân loại, và mỗi du khách đều có trách nhiệm bảo vệ phần ký ức ấy cho tương lai.