Lăng Tự Đức ẩn giấu điều mà sách vở chưa kể

Lăng Tự Đức, di tích lịch sử và kiến trúc đặc biệt nằm trong Quần thể di tích Cố đô Huế, là một trong những công trình tiêu biểu thể hiện sâu sắc tư tưởng, thẩm mỹ và nhân sinh quan của một vị hoàng đế thi sĩ. Không chỉ mang ý nghĩa là nơi an nghỉ cuối cùng của vua Tự Đức, công trình này còn là một biểu tượng độc đáo về mối quan hệ giữa quyền lực, văn chương và sự cô đơn mang tính triết học trong văn hóa cung đình Việt Nam nửa sau thế kỷ mười chín. Trong bối cảnh đương đại, khi nhiều khu di tích đang bị thương mại hóa hoặc bị đánh giá qua lăng kính hình ảnh du lịch đại chúng, việc tiếp cận Lăng Tự Đức như một biểu tượng nhân văn, chính trị, nghệ thuật toàn diện là cần thiết nhằm phục dựng giá trị thực sự của di sản.

Tọa lạc tại thôn Thượng Ba, xã Thủy Xuân, thành phố Huế, Lăng Tự Đức được khởi công từ năm một nghìn tám trăm sáu mươi tư và hoàn thành vào năm một nghìn tám trăm sáu mươi bảy, sớm hơn nhiều so với dự kiến ban đầu. Vua Tự Đức đã sống và làm việc tại chính khu lăng này trong suốt gần hai thập niên cuối đời. Điều này khiến công trình mang dáng dấp của một quần thể kiến trúc sinh hoạt hơn là một nghĩa địa thông thường. Sự kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên, hồ nước, nhà tạ, điện thờ và các công trình phụ trợ được quy hoạch theo bố cục phi đối xứng, phản ánh tư duy nghệ thuật chịu ảnh hưởng sâu sắc của thi ca và mỹ học phương Đông. Đây không chỉ là một lăng mộ, mà là một không gian sống, một sân khấu biểu hiện tâm thế sống chậm, chiêm nghiệm và thoát ly khỏi những đối lập gay gắt trong chính trị thời kỳ Nguyễn trung hậu.

Điều đáng chú ý là công trình này gắn với một biến cố xã hội lớn. Việc xây dựng nhanh chóng và quy mô của Lăng Tự Đức khiến nội bộ triều đình rúng động, tài chính quốc gia kiệt quệ, dân phu phải lao dịch nặng nề, dẫn tới sự kiện được gọi là khởi nghĩa Chày Vôi vào năm một nghìn tám trăm sáu mươi sáu. Dư chấn của sự kiện buộc nhà vua phải đổi tên lăng từ Vạn Niên Cơ sang Khiêm Cung, rồi Khiêm Lăng, nhằm thể hiện sự hối lỗi và thái độ khiêm cung trước dân chúng. Sự thay đổi tên gọi không đơn thuần là hành vi mang tính nghi thức, mà là biểu hiện rõ ràng của sự chuyển biến trong tư tưởng một quân vương đứng giữa vòng xoáy trách nhiệm và bất lực. Đây là một trong những trường hợp hiếm hoi trong lịch sử triều Nguyễn khi một đế vương chủ động nhún nhường và tự phê phán thông qua kiến trúc và ngôn ngữ biểu tượng.

Không gian nghệ thuật tại Lăng Tự Đức đặc biệt ở chỗ nó gắn liền với thói quen sinh hoạt thi ca của nhà vua. Điện Hòa Khiêm, nơi vua từng thiết triều, không hề mang vẻ uy nghi lộng lẫy như ở các cung điện chính mà giản dị, thanh tĩnh, phản ánh tính cách nội hướng của người đứng đầu triều Nguyễn thời kỳ đó. Hồ Lưu Khiêm rộng lớn, hai bên là Xung Khiêm Tạ và Dũ Khiêm Tạ, là nơi vua ngồi làm thơ, ngắm sen, trò chuyện với phi tần. Đây không phải là khuôn mẫu lăng mộ thường thấy mà là một kiểu cung điện sống giữa thiên nhiên, thấm đẫm tinh thần đạo học và mỹ học truyền thống. Tư duy kiến tạo không gian như vậy rất ít xuất hiện trong các lăng tẩm Đông Á cùng thời, làm nổi bật sự độc lập trong quan điểm nghệ thuật của vua Tự Đức và các kiến trúc sư Huế.

Ngoài giá trị thẩm mỹ và biểu tượng, Lăng Tự Đức còn hàm chứa một lớp nghĩa chính trị sâu sắc thể hiện qua tấm bia Khiêm Cung Ký. Đây là bia đá lớn nhất trong hệ thống lăng tẩm triều Nguyễn, được vua Tự Đức tự tay biên soạn. Khác với thông lệ ca ngợi công trạng, bài văn bia này là bản tự thú của chính vua, nhìn nhận những thiếu sót trong công cuộc trị quốc, bày tỏ sự bất lực trước những hạn chế của bản thân và hoàn cảnh. Việc công khai những dòng chữ ấy cho hậu thế không phải là hành động ngẫu nhiên, mà là thông điệp mang tính giáo dục lịch sử, thể hiện rõ nét sự thấm nhuần triết lý nhân sinh và tính tự phản biện rất đặc biệt trong văn hóa triều Nguyễn.

Một chi tiết khiến Lăng Tự Đức trở nên khác biệt là việc thi hài thực sự của nhà vua được chôn cất ở vị trí hoàn toàn bí mật. Theo ghi chép, sau khi lễ an táng kết thúc, hơn hai trăm người liên quan đến việc xây mộ đã bị xử tử để giữ kín vị trí ngôi mộ thật. Tính bảo mật ở mức cực đoan này khiến cho câu chuyện về nơi yên nghỉ của Tự Đức trở thành đề tài thảo luận học thuật lẫn dân gian suốt nhiều thập niên. Sự kết hợp giữa văn bản chính thức và huyền thoại phi chính thức đã làm cho Khiêm Lăng không chỉ là một di tích khảo cổ mà còn là một không gian của trí tưởng tượng lịch sử.

Không dừng lại ở đó, quần thể lăng còn là nơi an nghỉ của hoàng hậu Lệ Thiên Anh và vua Kiến Phúc, con nuôi của Tự Đức. Sự hiện diện của ba nhân vật lịch sử trong một khuôn viên khép kín làm tăng thêm chiều sâu nhân bản của di tích. Đây là một trường hợp hiếm hoi trong văn hóa phong kiến phương Đông, nơi quan hệ huyết thống thường được ưu tiên hơn các mối gắn bó tinh thần. Việc chọn chôn cất cùng những người gần gũi về tâm hồn thay vì huyết mạch là biểu hiện rõ nét của một tâm thế sống nghiêng về nội cảm và trí tuệ hơn là quyền lực thuần túy.

Trong bối cảnh du lịch ngày nay, Lăng Tự Đức thường bị lướt qua như một điểm dừng chân trong chuỗi tham quan phổ thông tại Huế. Tuy nhiên, nếu được tiếp cận bằng con mắt nghiên cứu lịch sử và thẩm mỹ nghiêm túc, công trình này có thể trở thành một mô hình mẫu mực về sự kết hợp giữa di sản vật thể và tư tưởng văn hóa. Không chỉ là nơi lưu giữ hình hài vật lý của một triều đại, Lăng Tự Đức còn là lời nhắc nhở về trách nhiệm công bộc, sự giới hạn của quyền lực và sự cần thiết của việc nhìn nhận sai lầm một cách minh triết. Đây là những thông điệp vượt thời gian, có giá trị bền vững trong giáo dục công dân và định hướng phát triển bền vững cho di sản văn hóa quốc gia.

Bảo tồn Lăng Tự Đức không chỉ là trách nhiệm bảo vệ một công trình kiến trúc, mà còn là nghĩa vụ lưu giữ một dòng chảy tư tưởng quan trọng trong lịch sử dân tộc. Trong bối cảnh nhiều khu di tích đang bị biến dạng bởi các hoạt động khai thác thương mại, việc khôi phục giá trị nguyên bản của di tích này là việc làm cần thiết và cấp bách. Không gian ấy cần được trả lại đúng nghĩa như một nơi để chiêm nghiệm, để lắng nghe lịch sử nói bằng ngôn ngữ im lặng, để những thế hệ sau có thể hiểu được rằng, có một vị vua đã chọn sống trọn đời trong lăng của chính mình không phải để phô trương quyền lực, mà để lặng lẽ soi chiếu chính mình giữa dòng đời biến động. Và chính sự lặng lẽ ấy mới là di sản lớn nhất mà ông để lại cho hậu thế.